آیه 24 سوره انسان

فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً «24»

فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ‌: پس صبر كن مر حكم پروردگار خود را به تأخير نصرت تو و هلاك معاندان، چه حكمت مقتضى آنست، وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ‌: و فرمان مبر از ايشان، آثِماً أَوْ كَفُوراً: گناهكار كه انواع فسق و فجور بجا آورد، يا ناسپاسى را كه كفران نموده و كافر شده و ديگران را دعوت به كفر نمايد، مراد عتبه و وليد باشد.

تنبيه: اين مطلب مسلّم است كه مقام شامخ رسالت، اعلى و اجل است از آنكه پيروى فاسق فاجر و ناسپاس حق را نمايد. بنابراين خطاب ارشادى و مراد امت باشند. و ايضا حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: نزل القرآن بايّاك اعنى و اسمعى يا جارة «1». خطاب به پيغمبر، و مراد امت باشند كه نبايد پيروى كنند

«1» اصول كافى، جلد 3، صفحه 439.

جلد 13 - صفحه 422

فاسق و كافر را. و همچنين مطاوعت و تقويت ننمايند معاصى را، چنانچه در آيه ديگر فرمايد: تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ‌.

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلاً «23» فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً «24» وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً «25» وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً «26» إِنَّ هؤُلاءِ يُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ يَذَرُونَ وَراءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلاً «27»

نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِيلاً «28» إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلاً «29» وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً (30) يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً (31)

ترجمه‌

همانا ما فرو فرستاديم بر تو قرآن را فرستادنى‌

پس صبر كن براى حكم پروردگارت و پيروى مكن از آنها گناهكارى يا ناسپاسى را

و ياد كن نام پروردگار خود را در ابتدا و انتهاى روز

و از شب پس سجده كن براى او و تنزيه نما او را بتسبيح در شب پاره‌اى از آن طولانى‌

همانا اين گروه دوست ميدارند لذّتهائى را كه بزودى فراهم آيد و رها ميكنند پشت سر خود روز سنگينى را

ما آفريديم آنها را و استوار نموديم بند و بست اعضاء آنانرا و وقتى بخواهيم بدل مينمائيم آنانرا به امثالشان بدل نمودنى‌

همانا اين پندى است پس هر كه خواسته باشد ميگيرد بسوى پروردگار خود راهى‌

و نميخواهيد مگر آنكه بخواهد خدا همانا خدا ميباشد داناى درست كار

داخل ميسازد هر كه را بخواهد در رحمت خود و ستمكاران را مهيا فرموده است بر ايشان عذابى دردناك.

تفسير

خداوند منّان نازل فرمود قرآن را بر پيغمبر خود بتدريج در مدّت رسالت آنحضرت بر حسب اقتضاء وقت و مصلحت زمان با دلالت بر ولايت امير المؤمنين عليه السّلام چنانچه در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده پس بايد صبر فرمايد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر آزار قوم و زحمت ابلاغ تا برسد حكم خدا بنصرت او بر اعداء و اطاعت ننمايد از مردمى كه گناهكار يا كافر و مصرّ بر كفرند و ميخواهند بدسائس و حيل آنحضرت را از امر دعوت باز دارند مانند عتبة بن ربيعه و وليد بن مغيره و

جلد 5 صفحه 322

ابو جهل كه بعضى از مفسّرين ذكر كرده‌اند و ياد فرمايد نام خدا را در نماز صبح و ظهر و عصر و در قسمتى از شب سجده نمايد براى خدا كه نماز مغرب و عشاء باشد و تنزيه نمايد او را بتسبيح در قسمتى طولانى كه از نصف شب تا صبح باشد در نماز شب چنانچه از روايات ائمه اطهار استفاده ميشود ولى بعضى از مفسّرين بكرة و اصيلا را عبارت از صبح و شام دانسته و كنايه از دوام ذكر و دعا و تبليغ رسالت گرفته‌اند و من اللّيل را تا آخر آيه بر نمازهاى شب اعمّ از واجب و مستحب حمل نموده‌اند و ميفرمايد همانا اين مردم دوست دارند دنيا را كه نقد است و بعجله استفاده از لذّات آن ميتوانند بنمايند و آخرت را كه روز سنگين سختى است و در مقابل دارند پشت سر انداخته‌اند و براى آنروز كار نميكنند و بنابر اين وراء در كلام الهى محتمل است بمعناى پيش رو باشد و ميشود بمعناى پشت سر باشد و در هر حال آنرا واگذارده‌اند بحال خود و فكر آنروز نيستند ما خلق نموديم آنها را و محكم نموديم بند و بست اعضاء آنانرا و ربط داديم مفاصلشان را به اعصاب در خلقت كه كار آمد و فعّال ما يشاء شدند و اگر بخواهيم ميميرانيم آنها را و امثالشان را در استحكام خلق و قدرت بر كار دو مرتبه خلق مينمائيم در آخرت يا در دنيا تا قيام باطاعت و عبادت ما نمايند آنچه تاكنون ذكر شد در قرآن از ارشاد بعظمت امر آخرت و غيره موجب تذكّر مردم است بوظائف خودشان پس هر كس بخواهد راه تقرّب بخدا را كه قبول ولايت مولى است در پيش خواهد گرفت چنانچه در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده و در عبادت و اطاعت كوتاهى نخواهد نمود ولى كسى نميخواهد راه حق را در پيش بگيرد مگر آنكه قبلا خدا خواسته باشد كه او به اختيار خود راه حق را پيش گيرد و جبر و تفويض نيست بلكه امر بين امرين است چنانچه در خرائج از امام زمان عليه السّلام نقل نموده كه فرمود دلهاى ما ظرفهاى مشيّت خدا است وقتى او بخواهد ما ميخواهيم و اين آيه را تلاوت نمود و مفوّضه را تكذيب فرمود همانا خداوند دانا و حكيم است نميخواهد مگر باقتضاء علم و حكمت و داخل ميكند هر كس را بخواهد در رحمت خود كه ولايت ائمه اطهار است بنقل كافى از امام كاظم عليه السّلام بهدايت و توفيق طاعت و براى‌

جلد 5 صفحه 323

ستمكاران بخود و خلق آماده فرموده عذاب اليم دوزخ را در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه هر كس سوره هل اتى را در هر صبح روز پنجشنبه بخواند خداوند حوريان زيادى از بكر و ثيّب براى او تزويج ميفرمايد و با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم محشور خواهد شد و الحمد للّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

جلد 5 صفحه 324

فَاصبِر لِحُكم‌ِ رَبِّك‌َ وَ لا تُطِع‌ مِنهُم‌ آثِماً أَو كَفُوراً «24»

‌پس‌ صبر كن‌ ‌از‌ ‌براي‌ حكم‌ پروردگارت‌ و اطاعت‌ مكن‌ اهل‌ معاصي‌ ‌ يا ‌ كفار ‌را‌.

فَاصبِر لِحُكم‌ِ رَبِّك‌َ ‌در‌ تلاوت‌ قرآن‌ و ابلاغ‌ احكام‌ و دعوت‌ بتوحيد و اطاعت‌ پروردگار و ترك‌ مخالفت‌ و ساير آنچه‌ مأمور ميشوي‌ ‌از‌ پروردگار ‌خود‌ و ‌لو‌ ‌هر‌ چه‌ بشما اذيت‌ كنند، كذاب‌ گويند ساحر و مفتريات‌ شمارند، سنگ‌ بقدمهايت‌ زنند، خاكروبه‌ و شكمبه‌ شتر ‌بر‌ سرت‌ بريزند، و طومار تمام‌ كنند ‌که‌ احدي‌ بتو و اتباع‌ تو

جلد 17 - صفحه 329

چيزي‌ نفروشند، و سه‌ سال‌ ‌در‌ شعب‌ ابي‌ طالب‌ بسختي‌ زندگي‌ كني‌ عاقبت‌ ‌در‌ مقام‌ قتلت‌ برآيند ‌تا‌ عبا بگردنت‌ بپيچند ‌تا‌ نفس‌ ‌در‌ سينه‌ات‌ حبس‌ شود، و دور خانه ‌شما‌ ‌را‌ احاطه‌ كنند ‌که‌ شبانه‌ بريزند و ‌شما‌ ‌را‌ قطعه‌ قطعه‌ كنند ‌تا‌ عاقبت‌ هجرت‌ كني‌، بيايند ‌در‌ جنگ‌ ‌با‌ ‌شما‌ ‌در‌ بدر و حنين‌ و احزاب‌ و احد، و چه‌ اندازه‌ ‌از‌ صحابه تو ‌را‌ بكشند و شهيد كنند بايد ‌در‌ تمام‌ اينها صبر كني‌ و تحمل‌ نمايي‌ و بدستورات‌ الهي‌ رفتار كني‌ و دست‌ ‌از‌ وظائف‌ الهي‌ ‌بر‌ نداري‌.

وَ لا تُطِع‌ مِنهُم‌ آثِماً أَو كَفُوراً نكره‌ ‌در‌ سياق‌ نفي‌ افاده‌ عموم‌ دارد هيچ‌ آثم‌ اهل‌ معاصي‌ و هيچ‌ كافر ‌از‌ مشرك‌ يهود و نصاري‌ ‌را‌ نبايد توقعات‌ ‌آنها‌ ‌را‌ انجام‌ دهي‌ و ‌لو‌ ‌هر‌ چه‌ بشما وعده‌ رياست‌ و مال‌ و جاه‌ دهند، و هيچ‌ خواهشهاي‌ ‌آنها‌ نپذيري‌ و دست‌ ‌از‌ دعوت‌ ‌بر‌ نداري‌ و بوظائف‌ رسالتت‌ عمل‌ نمايي‌.

اقول‌: ظاهرا مراد ‌از‌ آثم‌ ‌آن‌ كفار و مشركين‌ هستند ‌که‌ ‌از‌ قابليت‌ هدايت‌ افتاده‌اند و هرگز ايمان‌ نميآورند و چنانچه‌ ‌در‌ باب‌ شهادت‌ ميفرمايد: وَ مَن‌ يَكتُمها فَإِنَّه‌ُ آثِم‌ٌ قَلبُه‌ُ اثم‌ قلب‌ همان‌ سياهي‌ دل‌ و قساوت‌ قلب‌ ‌است‌ ‌که‌ هيچ‌ ‌در‌ ‌او‌ اثر نميگذارد، و ممكن‌ ‌است‌ مطلق‌ عاصيان‌ ‌باشد‌ زيرا ‌هر‌ معصيتي‌ يك‌ خال‌ سياه‌ ‌در‌ قلب‌ احداث‌ ميكند ‌هر‌ چه‌ زياد شود معصيت‌ ‌اينکه‌ خال‌ بزرگ‌ ميشود ‌تا‌ آنكه‌ ‌اگر‌ تمام‌ قلب‌ ‌را‌ گرفت‌ ‌در‌ يك‌ حديث‌ ميفرمايد:

(‌لا‌ يرجي‌ بخير)

و ‌در‌ حديث‌ ديگر ميفرمايد:

(صار قلبه‌ منكوسا).

]

(آیه 24)- سپس پنج دستور مهم به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می‌دهد که نخستین آن دعوت به صبر و استقامت است، می‌فرماید: «سپس در (تبلیغ و اجرای) حکم پروردگارت شکیبا (و با استقامت) باش» (فاصبر لحکم ربک).

ج5، ص361

از مشکلات و موانع راه و کثرت دشمنان و سرسختی آنها ترس و هراسی به خود راه مده، و همچنان به پیش حرکت کن.

و در دومین دستور، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از هرگونه سازش با منحرفان بر حذر داشته، می‌گوید: «و از هیچ گنهکار یا کافری از آنان اطاعت مکن» (و لا تطع منهم آثما او کفورا).

در حقیقت این حکم دوم تأکیدی است بر حکم اول چرا که جمعیت دشمنان تلاش می‌کردند که از طرق مختلف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در مسیر باطل به سازش بکشانند، چنانکه نقل شده که «عتبة بن ربیعه» و «ولید بن مغیره» به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می‌گفتند: از دعوت خود بازگرد، ما آنقدر ثروت در اختیار تو می‌گذاریم که راضی شوی، و زیباترین دختران عرب را به همسری تو در می‌آوریم، و پیشنهادهای دیگری از این قبیل، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان یک رهبر بزرگ راستین باید در برابر این وسوسه‌های شیطانی، یا تهدیداتی که بعد از بی‌اثر ماندن این تطمیعات عنوان می‌شود، صبر و استقامت به خرج دهد، نه تسلیم تطمیع گردد، و نه تهدید.